کتاب گزارش ناخوانده از سرانجام یک مسیر یکی از پربارترین محصولات اندیشکده صدق است. موضوع اصلی کتاب آشنایی با ساختار تحریم‌ها و سپس بیان کارنامه تفصیلی و مستند توافق ژنو و مسیر مذاکرات در زمینه رفع تحریم‌ها با نگاه به ساختارهای مطرح‌شده می‌باشد. چاپ ویژه این کتاب در ۵۰۰ نسخه و با حمایت سازمان ملی پدافند غیرعامل، توسط انتشارات مجد اسلام: موسسه سرلشکر شهید حاج احمد کاظمی در بهار ۱۳۹۴ به چاپ رسیده است. این کتابِ ۶۰۰ صفحه‌ای مشتمل بر دو بخش اصلی است که مجموعاً ۱۳ فصل را دربر می‌گیرند.

خاستگاه کتاب

نویسندگان این کتاب معتقدند هرچند تحریم‌ها عمری برابر با عمر انقلاب اسلامی دارند و همواره ابزار فشار دشمنان بر جمهوری اسلامی و مردم ایران بوده‌اند اما در سال‌های اخیر و متناسب با ورود تحریم‌ها از اواخر سال ۹۰ به مرحله‌ای که به تعبیر مقامات آمریکایی «سخت‌ترین تحریم‌های تاریخ» هستند؛ مسیری در حال طی‌شدن است که حل مشکلات اقتصادی کشور را منوط به رفع اثر تحریم‌ها و رفع اثر تحریم‌ها را منوط به مذاکره با تحریم کنندگان غربی (و به‌خصوص آمریکا) می‌داند. آنان معتقدند این مسیر، برآیند یک تفکر ریشه‌دار است که محدود به حوزۀ تحریم و اقتصاد نمی‌شود هرچند در این برهه تاریخی از انقلاب اسلامی، میزان کارایی و موفقیت عملی و کارکردی این مسیر و این نگاه، در موضوع تحریم‌ها و مذاکرات متبلور گشته است. لذا مشخص‌شدن سرانجام این مسیر برای ملت ایران و همۀ ملت‌هایی که در دوراهی انتخاب مسیر آیندۀ خود برای رسیدن به پیشرفت هستند، قطعاً دلالت‌های مهم و تعیین‌کننده‌ای خواهد داشت و راه صحیح تعامل با دنیای غرب را برای ملت‌ها روشن خواهد کرد.

تلاش برای روشن‌کردن سرنوشت این مسیر، هدف اصلی این کتاب است و برای رسیدن به این هدف، نویسندگان تلاش می‌کنند نه از طریق کلی‌گویی، بلکه با پژوهش دقیق و جزیی، سرنوشت این مسیر را روشن می‌کنند. نویسندگان کتاب معتقدند باید واقعیات موجود و جزییات تعیین‌کننده در حوزۀ تحریم‌ها را شناخت و با طراحی‌های پیچیدۀ حقوقی، سیاسی، اقتصادی تحریم کنندگان در میز مذاکره و در میدان عمل آشنا شد لذا در این کتاب، تجربۀ توافق ژنو در رفع تحریم‌ها به‌دقت مورد واکاوی قرار می‌گیرد و سرنوشت مسیر رفع تحریم با مذاکره را در آینۀ سرنوشت بسیار جالب و درس‌آموز توافق ژنو نمودار می‌سازد.

پرداختن به موضوعات مذکور، وقتی اهمیتی دوچندان می‌یابد که بدانیم باوجود سابقۀ سی‌وچندسالۀ تحریم‌های کشورمان، هنوز پژوهشی جامع پیرامون ساختار و تأثیرات عملی تحریم‌ها در حوزه‌های مختلف اقتصادی منتشرنشده است. همچنین باوجود گذشت بیش از یک سال و نیم از انعقاد توافق ژنو (که اتفاقی کم‌نظیر در تاریخ تعامل ایران و غرب بعد از انقلاب بود)، هنوز هیچ گزارش مستندی از میزان تحقق تعهدات طرف مقابل و تأثیر این توافق در کاهش تحریم‌ها -که هدف اصلی ایران از ورود به مذاکرات بود- انتشار نیافته است. درمجموع می‌توان گفت این کتاب هرچند به بررسی وضع فعلی تحریم‌ها و کارنامۀ توافق ژنو در رفع تحریم‌ها پرداخته است، اما ادعای روشن‌کردن سرنوشت این مسیر در آینده را دارد؛ چراکه تداوم این مسیر در حال و آینده، با همان جزییات تعیین‌کننده و قواعد و روال‌های قبل صورت می‌پذیرد. درواقع توافق ژنو را می‌توان «مدل واقعی» توافقات احتمالی آینده دانست؛ با همان ادعاها، با همان مشکلات اجرایی و با همان سرنوشت.

ساختار کتاب

کتاب در بخش اول به ساختار تحریم‌های اقتصادی کشورمان در حوزه‌های اصلی یعنی مالی و بانکی، نفتی، کالاهای اساسی، پتروشیمی، خودروسازی، هواپیمایی، کشتیرانی و فلزات گران‌بها پرداخته و در هر حوزه علاوه بر احصا و دسته‌بندی قوانین تحریمیِ مختلف اعمال‌شده، سابقه اهمیت و تأثیرات عملی آن‌ها را موردبررسی قرار داده و برخی راهکارهای فعالین اقتصادی و مسئولین حوزه مربوطه برای بی‌اثر نمودن آن تحریم‌ها را ذکر نموده است. همچنین در هر یک از حوزه‌های تحریمی مذکور، تعهدی که در توافق ژنو از طرف گروه ۵+۱ به کشورمان داده‌شده بود و میزان فایده واقعی آن، با بررسی مسائل زیر مورد واکاوی موشکافانه قرارگرفته است:

• معنا، محدوده و اهمیت دقیق تعهد ذکرشده در متن توافق و نسبت آن با تحریم‌های اصلی آن حوزه
  
• توافقات صورت گرفته پیرامون جزییات و نحوه اجرای آن تعهد (با توجه استفاده از اسناد مختلف مربوط به توافق ژنو و مذاکرات اجرایی آن)
  
• وقایع و اقدامات عملی صورت گرفته بعد از اجرای توافق و میزان عملی‌شدن تعهدات ۵+۱
  
• اظهارات متصدیان آن حوزه اقتصادی پیرامون میزان فایده عملی امتیاز دریافت شده از ۵+۱
  
• موانع موجود بر سر راه مفید واقع‌شدن امتیاز دریافتی کشور از ۵+۱ در آن حوزه و طراحی‌های قانونی و اجرایی گستردۀ طرف مقابل در این زمینه
  

بخش اول کتاب متناظر با نُه تعهد داده‌شده به کشورمان در توافق ژنو برای تعلیق یا کاهش تحریم‌ها، شامل نه فصل است. با توجه به ارتباط وثیق دو بحث ساختار تحریم‌های هر حوزه و دستاورد واقعی توافق ژنو در کاهش تحریم‌های آن حوزه، این دو بحث درباره هریک از حوزه‌های اصلی مورد تحریم به‌صورت ادغام‌شده و در قالب یک‌فصل ارائه گردیده‌اند.

در بخش دوم کتاب، نقشه تحریم‌های صورت گرفته علیه کشورمان از ابتدای انقلاب تاکنون تبیین گردیده است. این بخش ابتدا در سه فصل، به قوانین تحریمی وضع‌شده علیه کشورمان می‌پردازد. اهداف، مفاد، سیر تاریخی، ویژگی‌ها، علل وضع، میزان اهمیت و شرایط لغو تحریم‌های آمریکا، اتحادیه اروپا و شوری امنیت و ارتباط این سه مجموعه تحریم با یکدیگر، در این فصل مرور شده است.

فصل چهارم این بخش، این موضوع را مورد واکاوی قرار می‌دهد که کدام‌یک از تحریم‌های مذکور، «مرتبط با هسته‌ای» است و در صورت انجام توافق نهایی احتمال برداشته‌شدن آن و جود دارد.

در بخش دوم کتاب، تمرکزی حقوقی بر قوانین تحریم صورت گرفته است تا مکمل بخش اول کتاب باشد که تمرکزی اقتصادی بر وضعیت تحریم‌ها درصحنۀ عمل دارد.

بخش آخر کتاب نیز حاوی پنج ضمیمه است. ضمیمه‌هایی برای تکمیل تصویر ارائه‌شدن در این کتاب از وضعیت تحریم‌ها و نتایج مسیر مذاکره برای رفع آن‌ها. در ضمیمه اول یازده سند رسمی منتشرشده از توافق ژنو که جزییات دقیق متن این توافق و توافقات اجرایی پس‌ازآن را مشخص نموده‌اند و مطالب آن‌ها در این کتاب نیز مورداستفاده قرارگرفته، معرفی‌شده‌اند. با توجه به ارجاع به متن توافق ژنو در مطالب مختلف، در ضمیمه دوم، ترجمه رسمی وزارت خارجه از برنامه مشترک اقدام آورده شده و برخی اشکالات مهم موجود در آن، به‌صورت پاورقی ذکرشده است. هرچند این کتاب به موضوع امتیازات فراوان واگذارشده از جانب ایران در توافق ژنو و مقایسه وزن آن‌ها با امتیازات اخذشده در حوزه کاهش تحریم‌ها ورود پیدا نکرده اما مرور گذرا بر فهرست تعهدات هسته‌ای کشورمان در توافق ژنو مشاهده وضعیت اجرای آن‌ها، پس از مطالعه تفصیلی سرانجام تعهدات ۵+۱ به کشور در این توافق، جالب‌توجه است. ضمیمه سوم این فهرست را بر اساس گزارش‌های رسمی آژانس بین المللی انرژی اتمی در جدولی به طور خلاصه بیان نموده است.

باوجود سابقۀ سی‌وچندسالۀ تحریم‌های کشورمان، هنوز پژوهشی جامع پیرامون ساختار و تأثیرات عملی تحریم‌ها در حوزه‌های مختلف اقتصادی منتشرنشده است... این کتاب هرچند به بررسی وضع فعلی تحریم‌ها پرداخته است، اما ادعای روشن‌کردن سرنوشت این مسیر در آینده را دارد

ضمیمه چهارم، ترجمه جدول تطبیقی تحریم‌های شورای امنیت، اتحادیه اروپا، آمریکا و دیگر کشورها علیه ایران که توسط مرکز تحقیقات کنگره آمریکا تهیه گردیده را در اختیار خوانندگان این کتاب قرار داده است. این جدول از زاویه‌ای دیگر به‌مرور تحریم‌های کشور می‌پردازد.

ضمیمه پنجم نیز با مرور صفحات اول و تیترهای اصلی روزنامه‌های کشور در بازه زمانی یک‌سالۀ حول توافق ژنو، با یادآوری تبلیغات گسترده رسانه‌ها پیرامون برداشته‌شدن تحریم‌های به نتیجه مطلوب رسیدن مسیر مذاکره با آمریکا برای حل مشکلات اقتصادی کشور، این قطعه درس‌آموز از تجربه تاریخی کشور درزمینۀ تحریم و مذاکره را ثبت نموده است.

منابع کتاب

• در این کتاب به‌تناسب نیازهای موجود در بخش‌های مختلف، از منابع گوناگون استفاده گردیده است. در هر یک از ۱۳ فصل کتاب (۹ فصل بخش اول و ۴ فصل بخش دوم) به‌طور میانگین بیش از ۱۳۰ منبع مورداستفاده قرارگرفته است. منابعی که در پژوهش‌های این کتاب مورداستفاده قرارگرفته‌اند، در یک دسته‌بندی کلی عبارت‌اند از:
  
• پژوهش‌های منتشرشده پیرامون تحریم‌ها توسط اندیشکده‌هایی مانند گروه بین‌المللی بحران1، شورای روابط خارجی2، مرکز تحقیقات کنگرۀ آمریکا3، بنیاد دفاع از دموکراسی4، مرکز بلفر دانشگاه هاروارد5، مرکز ویلسون6&‌160;و موسسۀ بروکینگز7.
  
• اسناد رسمی مرتبط با تحریم، اعم از توافقات هسته‌ای، اسناد سازمان ملل متحد (قطعنامه‌ها، تحریم‌ها و تعاریف حقوقی)، قوانین کنگرۀ آمریکا، دستورات اجرایی رؤسای جمهور آمریکا، ویرایش‌های مختلف قوانین اتحادیۀ اروپا، اسناد دادگاه‌های اروپا، اسناد وزارت امور خارجۀ آمریکا، اسناد وزارت خزانه‌داری آمریکا، اسناد وزارت خزانه‌داری انگلیس، اسناد نهادهای تخصصی بین‌المللی مانند ایکائو.
  
• اظهارات و مواضع رسمی مسئولین داخلی و خارجی در سخنرانی‌ها، مصاحبه‌ها، نشست‌های رسانه‌ای، جلسات استماع کنگره و دیگر جلسات عمومی.
  
• آمارها و اطلاعات رسمی منتشرشده توسط سازمان‌ها و نهادهای داخلی مانند بانک مرکزی، گمرک و اتاق بازرگانی و سازمان‌ها و نهادهای خارجی مانند اداره انرژی آمریکا، آژانس بین‌المللی انرژی، مرکز آمار آمریکا، مرکز آمار اتحادیه اروپا، مرکز آمار ترکیه، مرکز آمار امارات و دفتر کنترل دارایی‌های خارجی آمریکا8.
  
• گزارش‌های آماری یا تحلیلی پایگاه‌های تخصصی حوزه‌های مختلف، اعم از پایگاه‌های بین‌المللی مانند اویل پرایس، اینشورنس ژورنال و پایگاه‌های داخلی موجود در حوزه‌های خودرو، نفت، پتروشیمی، کشتیرانی و طلا و نیز گزارش‌های مالی بنگاه‌های بزرگ اقتصادی جهان مانند بوئینگ و رنو.
  
• اخبار انعکاس نیافته در کشور و گزارش‌های تحلیلی رسانه‌های معتبر خارجی مانند فایننشال تایمز، وال‌استریت ژورنال، رویترز، بلومبرگ، کریستین ساینس مانیتور، واشنگتن پست، نیو ریپابلیک، راشا تودی، المانیتور، نیویورک تایمز و لس‌آنجلس تایمز.
  
• مطالب منتشر شده توسط وکلا و مؤسسات حقوقی فعال در حوزۀ قوانین و تحریم‌ها، مانند وکلای طرف‌های ایرانی در دعاوی مرتبط با تحریم در دادگاه اروپا، موسسۀ استپتو9، گروه حقوقی وولکوف10 و گروه حقوقی فراری11.
  
• اطلاعات به‌دست‌آمده از صحبت با فعالین اقتصادی در حوزه‌های مختلف و متصدیان درگیر با تحریم‌ها درصحنۀ عمل.
  
• جلسات مختلف با کارشناسان و پژوهشگران حوزۀ تحریم و نیز مسئولین درگیر با این حوزه در دولت و مجلس شورای اسلامی.
  

گفتنی است علاوه بر منابع فوق، در برخی موارد نیز برای پر‌کردن خلأ اطلاعاتِ ضروری در بخش‌های مربوطه، از روش‌های دیگری استفاده نموده‌ایم؛ به‌عنوان‌مثال، جمع‌آوری و تجزیه‌وتحلیل اطلاعات مربوط به کالاهای اساسی (مواد غذایی و دارویی) از آمارهای گمرک ایران، آمریکا و اتحادیه اروپا و تهیۀ نمودارهای لازم در این زمینه، یا استخراج و پالایش آمار واردات قطعات خودروی کشور (برای مشخص نمودن تأثیر تحریم‌ها و توافق ژنو در روند کاهشی و افزایشی آن) که با توجه به عدم وجود آمار رسمی کامل در این زمینه، با استخراج تعرفه‌های مربوط به این قطعات متعدد از کتاب «قانون صادرات و واردات» کشور و جمع‌آوری اطلاعات کلیۀ واردات صورت گرفته مربوط به این تعرفه‌ها (و ارزش دلاری متناظرشان) از پایگاه دادۀ «گمرک جمهوری اسلامی ایران»، این اطلاعات مهم و تعیین‌کننده، به تفکیک کشورهای مبدأ واردات و سال‌های مختلف تهیه و تنظیم گردید.

همچنین استفادۀ تهیه‌کنندگان کتاب از منابع غیررسمی و غیر مکتوب، برای تکمیل اطلاعات و تحلیل‌های خود در فهم دقیق موضوعات بوده است و در جلسات مختلف با کارشناسان و فعالین و مسئولین، پس از ارائۀ نتیجۀ تحقیقات صورت گرفته در حوزه‌های مرتبط تحریمی به آن‌ها، از نظرات اصلاحی ایشان استفاده‌شده است؛ اما اطلاعات موجود در متن کتاب، همگی به منابع مکتوبِ منتشر گردیده در پایگاه‌های رسمی و رسانه‌ها استناد یافته و ارجاعات آن‌ها نیز در اختیار مخاطبین قرار داده‌شده است

متن کامل تمامی منابع استفاده‌شده در فصل‌های مختلف (که مجموعاً بالغ‌بر ۱۳۵۰ منبع مختلف هست) نیز در وب‌سایت کتاب، به نشانی

www.gozaresh-nakhande.ir قرارگرفته است تا هم دسترسی به آن‌ها برای خوانندگان کتاب با سهولت بیشتری انجام گیرد و هم در صورت از بین رفتن آن منابع (که عمدۀ آن‌ها صفحات وب هستند)، این صفحات ذخیره و حفظ‌شده باشند.

جمع‌بندی

خواننده بامطالعۀ این کتاب و همراه‌شدن با داستان پرماجرای تحریم‌ها، به‌صورت تدریجی، نسبت به واقعیات موجود پیرامون تحریم‌ها و تحریم کنندگان، مذاکرات و توافقات و مشکلات و راه‌حل‌ها، حسی عمیق پیدا می‌کند. شناخت دقیق طراحی‌های پیچیده‌ای که متن امتیازات را به‌گونه‌ای تنظیم می‌کنند که نتوانند فایدۀ عملی داشته باشند، جزییات و قیودی که در مذاکرات اجرایی اضافه می‌شوند و همان امتیازات اندک اخذشده را نیز خنثی می‌کنند، نظام چندلایه و زنجیره‌ای تحریم‌ها که رفع برخی تحریم‌ها بدون رفع برخی تحریم‌های دیگر را بی‌فایده می‌کند، فشارهای سیاسی که به مسائل حقوقی سایه می‌افکنند و توافقات را در عمل بی‌اثر می‌کنند و دیگر روال‌هایی که در آینده نیز تکرارشدنی‌اند، نگاه خواننده نسبت به مذاکرات برای رفع تحریم را عمق بخشیده و فضای آینده را برای او روشن‌تر می‌سازد.▪

پی‌نوشت

1. International Crisis Group

2. Council on Foreign Relations (CFR)

3. Congressional Research Service (CRS)

4. Foundation for Defense of Democracies (FDD)

5. Belfer Center for Science and International Affairs

6. Wilson Center

7. Brookings Institution

8. Office of Foreign Assets Control (OFAC)

9. Steptoe & Johnson LLP

10. Volkov Law Group

11. Ferrari & Associates, P.C

--------------------------

پدافند اقتصادی، ش 12، آبان ماه 1394، صص38-40